TARİX Xanədan Bayraq Media Donate Русск.
c1
c2
c3

Azərbaycan Atabəyləri

Əmir Eyvazın müəllif layihəsi

Sənə 2021-də Arazın hər iki sahilindəki topraqları Azərbaycan adı altında birləşdirmiş müstəqil türk-müsəlman dövlətinin 885-ci yılı tamam olur. Böyük Atabəylər dövründən başlayaraq, türk mənşəli və islam mədəniyyətinə aid müasir Azərbaycan dövlətçiliyi artıq doqquz əsrdir ki, mövcudluğunu qorumaqdadır. Səhifəmizdə siz maraqlı tarixi faktlar, xəritələr, qrafika, kitablar və mövzuya aid digər materiallarla tanış ola bilərsiniz.
müstəqil türk müsəlman Arazın hər iki sahilini əhatə etmiş Azərbaycan adlı
dövlət
?Yıl 1122, mayısYıl 1135Yıl 1135Yıl 1136Yıl 1160, noyabrYıl 1162Yıl 1163, yanvarYıl 1163, iyulYıl 1166Yıl 1167Yıl 1168, oktyabrYıl 1168, qışYıl 1169, noyabrYıl 1174, yanvarYıl 1175, avqustYıl 1175, sentyabrYıl 1175, oktyabrYıl 1177, iyulYıl 1181, oktyabrYıl 1182, noyabrYıl 1185, iyulYıl 1186, martYıl 1187, yazYıl 1188, martYıl 1188, dekabrYıl 1189Yıl 1190Yıl 1190Yıl 1190Yıl 1191Yıl 1191Yıl 1191Yıl 1191, sentyabrYıl 1191, payız-qışYıl 1192, yazYıl 1192, yayYıl 1193, yanvarYıl 1193, nisanYıl 1193Yıl 1193Yıl 1194, martYıl 1194, iyunYıl 1194, iyulYıl 1194, payızYıl 1194, payız-qışYıl 1195, qış-yayYıl 1196, qış-yazYıl 1202, sentyabrYıl 1204Yıl 1204, avqustYıl 1208, iyulYıl 1210, iyunYıl 1210, yayYıl 1212, yayYıl 1215, mayısYıl 1215, sentyabrYıl 1216Yıl 1221, yanvarYıl 1221Yıl 1221Yıl 1221, martYıl 1221Yıl 1221, noyabrYıl 1222Yıl 1222, yazYıl 1222, noyabrYıl 1225Yıl 1225, iyunYıl 1225, iyulYıl 1225, sentyabrYıl 1225Yıl 1225 Başlanğıc

Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldənizdir (İldəŋizdir)



Eldəniz mənşəcə qıpçaq türküdür. Gənc ikən Səlcuqlu sultanının sarayında xidmətə başlayır və qüdrətli hökmdarın etibarını qazanır. 1136 yılında sultan Qiyasəddin Məsud Azərbaycan vilayətini atabəy Eldənizin idarəsinə verir. Atabəy vilayətin paytaxtı Bərdəyə yola düşür.

Bu tarix Azərbaycan atabəylərinin yüksəlişinin başlanğıcı hesab olunur. Azərbaycan əhalisinin rəğbətini qazanan Eldəniz bölgənin müstəqil hökmdarına çevrilir, iqamətgahını Naxçıvan şəhərinə köçürür, Azərbaycanda Səlcuqluların hakimiyyətini siyasi və iqtisadi baxımdan məhdudlaşdırır. Səlcuqlu vəliəhdinin atabəyi kimi Eldəniz sultan üzərində böyük təsirə malik idi. Bir az sonra oğulluğu Arslanşahı taxta çıxardan Eldəniz öz iradəsini artıq təkcə Azərbaycana deyil, bütün Səlcuqlu imperiyasına diktə etməyə başlayır. Atabəy Eldənizin qonşu ölkələrə uğurlu yürüşləri imdiki Gürcistanın cənubunu, Əxlat əmirliyini (Türkiyənin şərqi), Fars vilayətini və digər həmsərhəd əraziləri Azərbaycan atabəylərinə tabe etmişdi. Eldəniz Qafqazlardan Fars körfəzinə qədər uzanan geniş ərazinin mübahisəsiz hökmdarına çevrilmişdi.
Qüdrət və rifah

Atabəylər dövrün güclü və ziyalı hökmdarları idilər



Şirvanın, Əxlatın, Mövsilin (Mosulun), Farsın, Gilanın, Təbəristanınfeodal hökmdarları özlərini Azərbaycanın böyük atabəyi Eldənizin vassalı hesab edirdilər. Eldənizin oğulları Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslanın dövründə Azərbaycan Atabəyləri dövləti yüksəlişini yaşayırdı. Qızıl Arslanı sultan elan edən Bağdad xəlifəsi belə atabəylərin təsiri altında idi. Böyləliklə, Azərbaycan hökmdarlarının “atabeg al-azam” (böyük atabəy) tituluna “sultan” (yəni, müsəlman dünyasının ali dünyəvi lideri) titulu da əlavə edildi.

Sultan Qızıl Arslan sənətə, elmə himayədarlıq edirdi. O, dəfələrlə Şərqin görkəmli mütəfəkkiri, azərbaycanlı şair Əbu Məhəmməd İlyas Nizami ilə görüşüb. Şərq poeziyasının klassiki Nizami məşhur “Xosrov və Şirin” poemasını məhz Qızıl Arslana həsr etmişdir. Cahan Pəhləvanın adı isə orta əsr Azərbaycan memarlığının incisi - Cahan Pəhləvanın və Qızıl Arslanın anası, atabəy Eldənizin həyat yoldaşı Möminə xatunun xatirəsinə inşa edilmiş türbə ilə bağlıdır. Paytaxt Naxçıvandakı məqbərənin tikintisininə atabəy Eldənizin dövründə başlanıldı. Türbənin inşasını tamamlayan Eldənizin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan oldu. Bu işdə atabəy Məhəmməd layihənin baş memarı, yerli mühəndis Əcəmi ibn Əbu Bəkr Naxçıvani (Memar Əcəmi) ilə sıx əməkdaşlıq edirdi.
İrs

Azərbaycan atabəyləri Azərbaycan türklərinin çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinin baniləridir



Azərbaycan Atabəyləri dövləti bütün tarixi Azərbaycanı - Araz çayının hər iki sahilindəki topraqları əhatə etmiş Azərbaycan adlı ilk türk-müsəlman dövləti hesab olunur.

Sonralar Xarəzmşahların və Çingiz xanın ordularının bölgəni ələ keçirməsi nəticəsində Azərbaycan Atabəyləri dövləti süquta uğrayır. Buna baxmayaraq, Azərbaycanda türk-müsəlman dövlətçilik ənənələri davam edir və elə Çingizilərin dövründə özünü göstərir. Öylə ki, dünya İlxaniləri məhz “Təbrizin şahları” kimi tanıyırdı (bax: Katalan atlası), yəni, Azərbaycanın paytaxtı hətta böylə böyük bir imperiyanın da dövlətçilik mərkəzi sayılırdı. Bir qədər sonra, XVI əsrdə Qızılbaş dövlətinin banisi İsmayıl ibn Heydər Səfəvi Azərbaycanın şahı titulunu daşıyırdı. XVIII əsrdə Qızılbaş dövlətinin süqutu ilə Azərbaycan üzərində vahid hakimiyyət qurmağa çalışan ayrı-ayrı Azərbaycan xanlıqları yarandı. 1918 yılında Azərbaycanın şimal (Qafqaz) bölgəsində türk milli məfkurəsini, müsəlman adət-ənənələrini və dünyəviliyi özündə cəmləşdirən, bu gün də mövcud olan cümhuriyyət elan edildi. Azərbaycan Atabəylərinin şimal paytaxtları - Gəncə və Naxçıvan artıq azaddırlar, imdi növbə Atabəylərin cənub paytaxtları - Təbriz və Həmədandadır.
AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ATABƏYİ

Nüsrətəddin
Əbu Bəkr
ibn Məhəmməd

1191-1210

Ulu şahənşah
atabəy Əbu Bəkrin titullarından

Sultan Qızıl Arslanın qətlindən sonra Azərbaycan Atabəylərinin taxtına onun qardaşı oğlu, Cahan bahadırı, əl-məlik əl-müəzzəm, ulu şahənşah titullarını daşıyan dövlətin sayca dördüncü hökmdarı Nüsrətəddin Əbu Bəkr ibn Məhəmməd çıxır. Atabəy iqamətgahını Azərbaycanın cənub (Təbriz, Həmədan) bölgəsindən yenidən şimal (Naxçıvan, Gəncə) bölgəsinə köçürür.Əbu Bəkr üsyan edən vassallarını özünə tabe edir. O, taxt-taca iddialı qardaşları ilə mübarizə edir, onlar isə Gəncəni ələ keçirmək arzusunda olan gürcülərdən, öyləcə də şirvanlılardan yardım istəyirlər. Bir neçə uğursuzluqdan sonra, nəhayət, Əbu Bəkr qalib gələ bilir. Təəssüf ki, zaman keçdikcə Əbu Bəkr hərb və dövlət işlərindən soyuyur. Bütün işlərə onun vəzirləri baxırdı. Dövlətin tənəzzülü başlayır.Düz-əməlli müqavimət görməyən düşmənlər Atabəylərin sərhəd şəhərlərinə hücuma keçirlər. Atabəy isə uzaq qalalarda gizlənərək, vaxtını yalnız əyləncələrə sərf edirdi. Bütün bunlarla yanaşı, bir çox mənbələr Əbu Bəkri ziyalı hökmdar, elm adamlarının hamisi, çox sayda məktəb (mədrəsə) və məscidlər inşa edən xeyriyyəçi kimi səciyyələndirirlər. Azərbaycanın böyük atabəyi 1210 yılında vəfat etmişdir.

ƏVVƏLKİ


Sonrakı


AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ATABƏYİ

Cahan Pəhləvan
Əbu Cəfər Məhəmməd
ibn Eldəniz

1175-1186

Cahan bahadırı
atabəy Məhəmmədin titullarından

Atabəy Eldənizin oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvan Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin sayca ikinci hökmdarıdır. O, 1175 yılında taxta çıxır. Onun hakimiyyəti altında dövlət çiçəklənmə dövrünü yaşayır - Cahan Pəhləvanın Azərbaycan taxtında olduğu 11 yıl ərzində heç bir düşmən ölkəyə soxula bilməmiş, kənd və şəhərlər talana məruz qalmamışdı. Cahan Pəhləvan dövlətin paytaxtını Naxçıvandan Həmədana köçürür.Atabəy Məhəmməd qonşu türk sülaləsi Xarəzmşahlarla dostluq əlaqələri qurur. Bəzi yaxınları Səlcuqlu sultanı Arslanşahı atabəy Cahan Pəhləvana qarşı təhrik etsələr də, sultan təxribatlara uymur, Səlcuqlu imperiyasının idarəsini tamamilə atabəyə tapşırır, özü isə dövlət işlərindən uzaqlaşır. Cahan Pəhləvan Səlcuqlu taxtına sultan Toğrul bəyi oturdur və onun adından bütün imperiyanı idarə edir. Cahan Pəhləvanın dövründə sərhədlərdəki sakitlik Azərbaycanda sənətkarlıq, mədəniyyət və elmin inkişafına müsbət təsir göstərir.Orta əsr Azərbaycan memarlığının incisi sayılan, Cahan Pəhləvanın və Qızıl Arslanın anası, atabəy Eldənizin həyat yoldaşı Möminə xatunun xatirəsinə tikilən türbənin inşası Cahan Pəhləvanın adı ilə bağlıdır. Bu işdə atabəy Məhəmməd layihənin baş memarı, yerli mühəndis Əcəmi ibn Əbu Bəkr Naxçıvani (Memar Əcəmi) ilə sıx əməkdaşlıq edirdi. Böyük atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvan 1186 yılında vəfat etmişdir.

ƏVVƏLKİ


Sonrakı


AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ATABƏYİ

Şəmsəddin
Eldəniz

1136-1175

İslam dininin Günəşi
atabəy Eldənizin titullarından

Şəmsəddin Eldəniz Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisidir. Mənşəcə qıpçaq türküdür. Gənc ikən Səlcuqlu sultanının sarayında xidmətə başlayır və qüdrətli hökmdarın etibarını qazanır. 1136 yılında sultan Qiyasəddin Məsud Azərbaycan vilayətini atabəy Eldənizin idarəsinə verir. Atabəy vilayətin paytaxtı Bərdəyə yola düşür. Bu tarix Azərbaycan atabəylərinin yüksəlişinin başlanğıcı hesab olunur.Azərbaycan əhalisinin rəğbətini qazanan Eldəniz bölgənin müstəqil hökmdarına çevrilir, iqamətgahını Naxçıvan şəhərinə köçürür, Azərbaycanda Səlcuqluların hakimiyyətini siyasi və iqtisadi baxımdan məhdudlaşdırır. Səlcuqlu vəliəhdinin atabəyi kimi Eldəniz sultan üzərində böyük təsirə malik idi. Bir az sonra oğulluğu Arslanşahı taxta çıxardan Eldəniz öz iradəsini artıq təkcə Azərbaycana deyil, bütün Səlcuqlu imperiyasına diktə etməyə başlayır.Atabəy Eldənizin qonşu ölkələrə uğurlu yürüşləri imdiki Gürcistanın cənubunu, Əxlat əmirliyini (Türkiyənin şərqi), Fars vilayətini və digər həmsərhəd əraziləri Azərbaycan atabəylərinə tabe etmişdi.

1175 yılında vəfat etmiş Eldəniz Qafqazlardan Fars körfəzinə qədər uzanan geniş ərazinin mübahisəsiz hökmdarına çevrilmişdi.

ƏVVƏLKİ


Sonrakı


AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ATABƏYİ, SULTAN

Müzəffərəddin
Qızıl Arslan
Osman ibn Eldəniz

1186-1191

Tacı aydan yüksək o Qızıl Arslan
Qərbin pənahıdır, Şərqə hökmran.

Şeyx Nizami Gəncəvi

Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin sayca üçüncü hökmdarı, atabəy Eldənizin oğlu Müzəffərəddin Qızıl Arslan Osman 1186 yılında taxta çıxana qədər qardaşı Cahan Pəhləvanın əmrində Təbriz və ətraf bölgələrin valisi idi. Cahan Pəhləvanın ölümündən sonra bəzi vassallar yeni atabəyin əvvəlkindən zəif olduğuna qərar verdilər və Azərbaycanın hakimiyyətindən çıxmağa çalışdılar. Azərbaycan atabəylərinin ailəsində də çəkişmələr başlamışdı: Cahan Pəhləvanın dul xatunu öz oğullarından birini taxta oturtmaq niyyətində idi. Səlcuqlu sultanı Toğrul bəy də, sanki Atabəylərin dəmir məngənəsindən xilas olmuşdu.Qızıl Arslan ilk növbədə üsyankar vassalları sakitləşdirir: qoşunla Dərbəndə qədər gələrək Azərbaycandan az qala qopacaq Şirvanı yenidən öz hakimiyyətinə tabe edir. Qızıl Arslan nəzarətdən çıxmış sultan Toğrulun hücumunu dəf edir, sultanı döyüş meydanında əsir götürür və Naxçıvan yaxınlığındakı qalalardan birinə həbs etdirir.

Bağdad xəlifəsi belə atabəylərin təsiri altında idi. O, Qızıl Arslanı sultan elan edir. Böyləliklə də, Azərbaycan hökmdarlarının “atabeg al-azam” (böyük atabəy) tituluna “sultan” (yəni, müsəlman dünyasının ali dünyəvi lideri) titulu da əlavə olundu. Dövlətdə sülh və əmin-amanlıq bərqərar oldu.
Sultan Qızıl Arslan sənətə, elmə himayədarlıq edirdi. O, dəfələrlə Şərqin görkəmli mütəfəkkiri, azərbaycanlı şair Əbu Məhəmməd İlyas Nizami ilə görüşüb. Şərq poeziyasının klassiki Nizami məşhur “Xosrov və Şirin” poemasını məhz Qızıl Arslana həsr etmişdir. Culfada Gülüstan məqbərəsinin tikintisi də Qızıl Arslanın adı ilə bağlıdır. Təəssüf ki, ölkədəki çiçəklənmə dövrü uzun sürmədi: 1191 yılının payızında, taxta çıxdıqdan beş yıl sonra Azərbaycanın böyük atabəyi, sultan Qızıl Arslan öz yataq otağında sui-qəsdçilər tərəfindən öldürülür.

ƏVVƏLKİ


Sonrakı


AZƏRBAYCANIN BÖYÜK ATABƏYİ

Müzəffərəddin
Pəhləvan Özbəg
ibn Məhəmməd

1210-1225

Yenilməz bahadır
atabəy Özbəgin titullarından

Atabəy Əbu Bəkrin qardaşı Müzəffərəddin Özbəg (Özbəy) Pəhləvan ibn Məhəmməd Azərbaycanın sayca beşinci və sonuncu böyük atabəyidir. Onun hakimiyyəti yıllarında dövlətin tənəzzülü artıq dönməz xarakter alır. Müzəffərəddin Özbəg özünü Xarəzmin vassalı kimi tanımağa məcbur qalır və “Ərran, Şirvan və Azərbaycanda ta Dərbəndəcən hər yerdə məscidlərinin minbərlərindən” cümə xütbələri artıq böyük atabəyin deyil, xarəzmşahın adına oxunurdu.Şərqdə isə yeni imperiyanın günəşi doğur. Söhbət artıq Xarəzmi fəth etmiş Çingiz xanın dövlətindən gedir. Atabəy Özbəg tatar sərkərdələri ilə sülh barədə razılaşa bilir, ulu xaqana zəngin hədiyyələr göndərir və Çingiz xanın düşməni - xarəzmliləri tatarlara təslim edir. Lakin sonra atabəy tatarlara qarşı gürcülərlə birgə koalisiya yaratmaq niyyətinə düşür. Gürcüləri məğlub edən Çingiz xanın sərkərdələri Azərbaycana qayıdır, Özbəg isə Azərbaycanın şimal bölgəsinə, Azərbaycan atabəylərinin ilk paytaxtı Naxçıvan şəhərinə qaçmağa məcbur qalır.Tatar sərkərdələrindən sonra Azərbaycana son xarəzmşah Cəlaləddin Mənguberdi hücum edir. Atabəylərin hakimiyyəti başa çatır, bütün Azərbaycanı fəth edən sultan Cəlaləddin Gəncə əyalətini atabəy Özbəgin idarəsinə verir. Bir müddət sonra isə Özbəg vəfat edir. Böyük atabəy Özbəgin ölümü ilə Azərbaycan adlı ilk müstəqil türk-müsəlman dövləti süquta uğrayır.

ƏVVƏLKİ


Sonrakı


AZƏRBAYCAN ATABƏYLƏRİNİN BAYRAĞI


Azərbaycan Atabəylərinin Səlcuqlu türkləri ilə sıx bağlılıqlarını nəzərə alsaq, belə qənaətə gəlmək olar ki, hər iki dövlətin rəmzləri bir-birindən çox da fərqlənmirdi. Hər iki türk-müsəlman dövlətinin ortaq rəmzləri sırasında Toğrul quşu, səkkizuclu yıldız, aypara və günəş yer alır. Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin simvolikasını bərpa etməyə imkan verən çox mühüm bir artefakt günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Söhbət Azərbaycan Atabəyləri dövrünə aid döyüş dəbilqəsindən gedir. Fikir verin: dəbilqənin üzərində qanadları ilə Günəşi qucaqlamış Toğrul quşu təsvir olunub. Bizcə, bu obrazı Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin şərti rəmzi kimi qəbul etmək olar. Qeyd olunan orta əsr artefaktı əsasında bərpa etdiyimiz bayrağı aşağıda görə bilərsiniz.

MULTİMEDİA QALEREYASI

YADDAŞPORTRETLƏRXƏRİTƏLƏRKİTABLAR Sultan Müzəffərəddin Qızıl Arslan Osman ibn Eldəniz (taxtda) orta əsr Şərq şairi və görkəmli mütəfəkkir Nizami Gəncəvini öz iqamətgahında qəbul edir (XV əsr miniatürü) Azərbaycan Atabəyləri dövrünə aid döyüş dəbilqəsi (imdi Bakuda Milli İncəsənət Muzeyinin fondunda saxlanılır) Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin qurucusu - Eldəniz və onun Səlcuqlu taxtında oturtduğu sultan Arslanşahın adına zərb edilən mis dirhəm. Sikkə üzərindəki yazı: “Sultan Arslan və atabəy Eldəniz” Atabəy Qızıl Arslan adına zərb edilən sikkə. Sikkə üzərindəki yazı: “atabeg al-azam Qızıl Arslan”. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi Atabəy Eldənizin həyat yoldaşı, atabəy Cahan Pəhləvanın isə anası olan Möminə xatunun dəfn edildiyi türbə, Naxçıvan şəhəri. Tikintisi 1186 yılında atabəy Cahan Pəhləvanın dövründə başa çatdı. Memarı - yerli mühəndis Əcəmi NaxçıvaniMöminə xatun türbəsi haqqında videoçarx Naxçıvandakı Möminə xatun türbəsinin xarici görünüşünün detalı, 1186 yılı Səlcuqlu sultanı Toğrul bəy (taxtda) və Azərbaycanın böyük atabəyi Məhəmməd Cahan Pəhləvan (oturacaqda) saray əyanlarının əhatəsində (XV əsr miniatürü) Gəncədə qazıntılar zamanı aşkar edilmiş atabəylər dövrünə aid keramik qab. Qabın üzərində böyük atabəy Cahan Pəhləvanın adı aydın şəkildə görsənir Gəncədə qazıntılar zamanı aşkar edilmiş atabəylər dövrünə aid keramik qab Cənubi Azərbaycanın Marağa şəhərindəki Gök Günbəz məqbərəsi. 1196 yılında Əcəmi Naxçıvaninin şagirdi olan memar Əhməd ibn Məhəmməd tərəfindən ucaldılmışdır Cənubi Azərbaycanın Marağa şəhərindəki Gök Günbəz məqbərəsi. 1196 yılında Əcəmi Naxçıvaninin şagirdi olan memar Əhməd ibn Məhəmməd tərəfindən ucaldılmışdır Marağadakı Gök Günbəz türbəsinin (1196) daxili və xarici görünüşünün detalları Səlcuqlu sultanı Toğrul bəy (taxtda) və Azərbaycanın böyük atabəyi Məhəmməd Cahan Pəhləvan (oturacaqda) saray əyanlarının əhatəsində (XV əsr miniatürü; atabəyin üz cizgilərinin rəqəmsal bərpası) Gəncədə qazıntılar zamanı aşkar edilmiş atabəylər dövrünə aid altın zinət əşyası Gəncədə qazıntılar zamanı aşkar edilmiş atabəylər dövrünə aid gümüş zinət əşyası Marağa şəhərindəki Günbəz-i Modavar türbəsi (1169) Naxçıvanda atabəylər dövrünə aid Сümə məscidi kompleksinin portalı. Arxa fonda Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisinin həyat yoldaşının türbəsi görünür. Hər iki tikilinin memarı Əcəmi Naxçıvanidir Marağadakı Qızıl (Qırmızı) günbəz türbəsi. 1148 yılında memar Bəkir Məhəmməd tərəfindən inşa edilib Nizami Gəncəvinin Azərbaycanın böyük atabəyi, sultan Qızıl Arslana həsr etdiyi “Xosrov və Şirin” poeması (orta əsr əlyazmasından səhifə) Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtı Təbrizdə XII əsrdə toxunmuş Humay (Simurq, Feniks) quşunun təsviri olan xalça Azərbaycanda Atabəylər və ya erkən İlxanilər dövründə toxunmuş XII-XIII əsrlərə aid xalça. İndiki Türkiyə ərazisində tapılmışdır. Nyu York şəhərinin Metropoliten muzeyində saxlanılır XII əsrin sonlarında Culfa şəhərinin yaxınlığında, Araz çayının sahilində, çox güman ki, Azərbaycanın böyük atabəyi, sultan Qızıl Arslanın dövründə ucaldılmış Gülüstan türbəsi Naxçıvanda Yusif ibn Küseyr türbəsi. 1162 yılında yerli memar Əcəmi Naxçıvani tərəfindən inşa edilmişdır Naxçıvanda atabəylər dövrünə aid Сümə məscidi kompleksinin portalı. Arxa fonda Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin banisinin həyat yoldaşının türbəsi görünür. Hər iki tikilinin memarı Əcəmi Naxçıvanidir Qarşımızda Naxçıvandakı Dar-ül-Mülk saray kompleksini (XII əsr) təsvir edən, XIX əsrə aid olan bir rəsm var. Dar-ül-Mülk saray kompleksi Cümə məscidi, atabəylərin saray və dəftərxana binaları, mədrəsə (məktəb) və türbədən ibarət olub.

Səkkiz əsr ərzində baş vermiş müharibələr, üsyanlar, zəlzələlər və digər təbii fəlakətlərdən salamat çıxan bu saray XX əsrdə demək olar ki, tamamilə dağıdılıb. Günümüzə qədər Dar-ül-Mülk saray kompleksi binalarından təkcə böyük atabəy Eldənizin həyat yoldaşı Möminə xatunun dəfn olunduğu türbə qalır.

XX əsrdə əcnəbi işğalçılar təkcə “feodal sarayını” və ya “dini mərkəzi” sökmək deyil, Azərbaycanın çoxəsrlik dövlətçilik tarixini Azərbaycan türklərinin yaddaşından silmək istəyirdilər. Nə yaxşı ki, Azərbaycanın cənub topraqları işğalçıların caynaqlarına düşmədi. Vaxtilə burada da yerli memarlar çoxlu saraylar, məscidlər, mədrəsələr, məqbərələr ucaltmışlar. Təbii ki, o vaxtlar vahid Azərbaycan vahid memarlıq məktəbinə də malik idi. Məsələn, elə həmin XII əsrdə Urmu (Urmiya) şəhərində Azərbaycan atabəylərinin memarları Naxçıvandakı Dar-ül-Mülk sarayının Cümə məscidinə formaca çox bənzəyən məscid və dini kompleks inşa etmişlər. Aşağıdakı fotoşəkillərdə atabəylər dövrünə aid Naxçıvan Cümə məscidinin urmulu “əkiz qardaşını” görə bilərsiniz.
c1
c2
Azərbaycan Atabəylərinin yaşadıqları dövrdə çəkilmiş portretləri bu günə qədər gəlib çatmamışdır. Fəqət, sonrakı dövrlərə aid orta əsr miniatürlərində iki azərbaycanlı atabəyin bizə məlum olan təsvirləri var. Söhbət XV əsr əlyazmalarındakı Məhəmməd Cahan Pəhləvan və onun qardaşı Qızıl Arslan Osmanın şəkillərindən gedir. Atabəy Cahan Pəhləvan (şəkil 1) Səlcuqlu taxtında oturtduğu sultan Toğrul bəyin yanında oturacaqda əyləşib. Özü sultan taxtına çıxan, başında sultan tacı olan atabəy Qızıl Arslan (şəkil 2) görkəmli Şərq şairi, atabəyin özü kimi əslən Azərbaycandan olan şeyx Nizami Gəncəvini qəbul edir.
Azərbaycan Atabəylərinin ən qüdrətli olduqları dövrdə vassalları (atabəy Eldəniz və Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti yılları); Ziya Bünyadovun 1978 yılında nəşr olunmuş “Azərbaycan Atabəyləri Dövləti” kitabından Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tənəzzül (1200-cü yıllar, atabəy Əbu Bəkr və Özbəgin hakimiyyəti) dövründəki sərhədləri; 1948 yılında nəşr olunmuş xəritə Vaxtilə Azərbaycan Atabəylərinin paytaxtlarından biri olmuş Həmədan şəhərinin planı (XVI əsr osmanlı əlyazması, müəllif: Matrakçı Nasuh) Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin Xərəzmşahların vassalı olduğu dövr (1216-1220; ərəb yazısı ilə “Atabəgan-i Azərbaycan” kimi göstərilmişdir), 1913 yılında nəşr edilən osmanlı xəritəsi Vaxtilə Azərbaycan Atabəylərinin paytaxtlarından biri olmuş Təbriz şəhərinin planı (XVI əsr osmanlı əlyazması, müəllif: Matrakçı Nasuh) Vaxtilə Azərbaycan Atabəylərinin şəhərlərindən biri olmuş Zəncan qəsəbəsinin planı (XVI əsr osmanlı əlyazması, müəllif: Matrakçı Nasuh)

ELMİ və BƏDİİ ƏDƏBİYYAT

Ziya Bünyadov. Azərbaycan Atabəyləri dövləti: 1136-1225. Baku, 2007Зия Буниятов. Государство Атабеков Азербайджана: 1136-1225. Баку, 1978 М.Сейфеддини, А.Мирабдуллаев. Денежное обращение и монетное дело Азербайджана IX-XV веков. Баку, 2004 Монеты Азербайджанских феодальных государств (IX – XII веков). Əbu Bəkr ibn Xosrov əl-Ustad. Munisnamə. Naxçıvan, 2008 Абу-Бакр ибн Хосров аль-Устад. Муниснаме. // Фольклор и литературные памятники Азербайджана. М, 2010 Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. Baku, 2004 Низами Гянджеви. Хосров и Ширин. Баку, 1983 Yunus Oğuz. Atabəy Eldəniz (tarixi roman). Baku, 2017 Məhəmməd Səid Ordubadi. Qılınc və Qələm. I hissə. Baku, 2005 (1966-cı ildəki nəşri əsasında) Məhəmməd Səid Ordubadi. Qılınc və Qələm. II hissə. Baku, 2005 (1967-ci ildəki nəşri əsasında) Мухаммад Саид (Мамед Сеид) Ордубади. Меч и перо. Баку, 1975
А.Эйваз. Кавказский и Персидский Азербайджан: к истории возникновения терминов. TuranToday.com, 2016Амир Эйваз. Туркмены Азербайджана: тюркское население Южного Кавказа до начала российской экспансии (карта-схема). TuranToday.com, 2013 Амир Эйваз. Аль-Куфи о реалиях Азербайджана во времена арабского владычества (с картой региона). TuranToday.com, 2011 Амир Эйваз. Как араб двумя словами разрушил большую ложь о тюрках Азербайджана. AmirEyvaz.com, 2010 Амир Эйваз. Как кроили и перекраивали карту Азербайджана (1828-1991). AmirEyvaz.com, 2010 Амир Эйваз. Old Maps Azerbaijan: Азербайджан на старинных картах. Научно-популярное веб-издание Azərbaycan Atabəyləri
ƏMİR EYVAZ © 2021-
Veb-saytımızla işləyərək siz müxtəlif analitik və reklam xidmətlərinə aid cookie’lərin istifadəsinə razılıq verirsiniz. Bu, saytımızın cihazlarınızda düzgün əks olunması, hədəflənmiş reklamların nümayişi, həm də veb-trafikimizin təhlili üçün lazımdır. Blogger texnolojisi.